Er is mij voor mijn afscheid gevraagd wat ik over wil dragen, een thema dat me bijzonder raakt. In dit schrijven, zie het als mijn laatste hartenkreet voor ik in de annalen van de geschiedenis verdwijn, roep ik op om te staan voor die blijvende opdracht: Vrijheid in Gelderland. In de afgelopen twaalf jaar mocht ik lid zijn van Provinciale Staten van Gelderland. Hierdoor ben ik meermaals in aanraking gekomen met het herdenken van oorlogsslachtoffers en het vieren van de Vrijheid. De gevallenen van oorlogen worden op 4 mei nog steeds op een bijzondere wijze herdacht. Het is een groot goed dat we als natie stilstaan bij onze Vrijheid én bij hen die ons zijn ontvallen door oorlog en geweld.

Voor ik hieraan begin, licht ik graag toe waarom ik juist dit punt onder de aandacht wil brengen. Dat Vrijheid mij in de afgelopen jaren heeft geboeid, komt door de vier verschillende reizen naar de regio Lubelski welke ik als lid van Provinciale Staten mocht maken. Kamp Sobibor heeft in het bijzonder erg veel indruk op me gemaakt. Dit is de plek waar in anderhalf jaar tijd 170.000 mensen naar toe werden gedeporteerd en waarvan er ruim 160.000 voornamelijk Joden, Roma en niet joodse Polen werden omgebracht. Hieronder waren ruim 34.000 Nederlanders. Tijdens de reis in 2013, 70 jaar na de opstand, werden we vergezeld door overlevende Jules Schelvis. Ook het concert in Elburg staat in mijn geheugen gegrift. In dit concert vertelt Schelvis in diverse fragmenten over de 72 uur lange tocht naar het vernietigingskamp Sobibor. Zo schetst hij hoe de wagon er van binnenuit uitzag, wie zijn lotgenoten waren, wat zij met elkaar bespraken en wat zijn gedachten en emoties waren tijden dit nietsontziend transport. Zo’n persoon ontmoeten, verandert de hele wereld. Maar als Jules en zijn generatie ons verlaten, wie vertellen dan die trieste, maar ook wereldveranderende, verhalen? Mijn generatie kent de verhalen die ons door de veteranen en onze (groot)ouders zijn verteld. Hoe kort deze verhalen, of slechts zinnen en bijzinnen, ook waren; ze waren altijd vol betekenis.

Deze mensen hadden de oorlog aan den lijve meegemaakt. Hun herinneringen zijn onuitwisbaar. Herinneringen aan bijzondere gebeurtenissen maar ook aan zaken waar je eigenlijk niet aan herinnert wil worden. En omdat deze generatie verdwijnt, worden wij de dragers van deze verhalen. Het geeft ons een blijvende opdracht. Om vrijheid te herinneren. En om de verschrikkingen nooit te ontkennen. Vrijheid is namelijk een groot goed. Juist in een samenleving die steeds meer verdeeld raakt en waarin we steeds meer verharding zien. Waar antisemitisme, discriminatie en racisme aan de orde van de dag zijn, terwijl we ons juist zouden moeten richten op maatschappelijke vrede. Onze samenleving, ook die van Gelderland, verliest steeds meer samenhang door culturele verschillen, door onze opleidingsniveaus en leeftijdsopbouw. Er is steeds minder bereidheid om van elkaar te leren, voor elkaar te zorgen en een beetje rekening te houden met de ander. De diversiteit van onze samenleving vraagt verbinding. Verbinding tussen arm en rijk, theoretisch en praktisch opgeleid, werkgever en werknemer, autochtoon en Nederlanders met een migratieachtergrond.

De Provincie Gelderland moet die verbinding binnen de Gelderse samenleving meer stimuleren. Herinnering houdt niet op bij de 75-jarige viering van onze vrijheid. Zij vraagt continuïteit voor de jaren die volgen. Daar is het initiatief en de ondersteuning van de Provincie Gelderland cruciaal in. Laat Bevrijding en Vrijheid gemeenschappelijke waarden zijn, zodat we binnen de diversiteit van onze samenleving in vrede en vrijheid met elkaar omgaan. Laat ons jaarlijks met diep respect diegene die ons zijn voorgegaan in de dood voor onze vrijheid, herdenken. Vrijheid is “een nooit voltooid verleden” en daarom een blijvende opdracht. Laat me dat in het vervolg kort uitleggen. Wat treft u hier nog bij? Omdat ik de verhalen bij verschillende plekken sprekender vind dan mijn gedachten, treft u na mijn betoog vier pagina’s met een toelichting op vier belangrijke plekken: Sobibor; Driel, de Waalbrug en, natuurlijk, onze Gelderse hoofdstad: Arnhem. De provincie Gelderland heeft in de oorlogsgeschiedenis en de bevrijding van Nederland een belangrijke historische plek. In het gebied Nijmegen-Arnhem-Wageningen vind je overal sporen van de Tweede Wereldoorlog. Van de Duitse inval in 1940 en operatie Market Garden in 1944, tot aan de capitulatie in 1945 in Hotel De Wereld in Wageningen. Het is eigenlijk niet goed voor te stellen dat mensen op deze plekken vochten om onze vrijheid mogelijk te maken. Soldaten die vochten en de vrijheid van ons en anderen beschermen. Diplomaten die ‘vochten’ voor onze vrijheid. Een duidelijke reden om dankbaar voor te zijn. Onze fysieke omgeving herinnert ons hier aan. Ook onze sociale omgeving doet een appèl op ons. Het is voor onze generatie niet goed voor te stellen wat voor gevoel en ontlading mensen in Nederland in 1945 hadden toen Nederland formeel bevrijd was. Zij hebben gevoeld, meegemaakt en ervaren wat het verschil is tussen vrijheid en bezetting. Wij mogen delen in deze vrijheid en daarmee horen wij hen die zich daarvoor hebben ingezet. Daarom kan en mag vrijheid vieren niet los staan van herdenken. Alhoewel het contrast onmetelijk groot is, horen ze bij elkaar. Om vrijheid te kunnen blijven koesteren is het noodzakelijk de herinnering van het verleden levendig te houden. Zij streden destijds voor de vrijheid en velen moesten dat met de dood bekopen. Dat besef en die gruwelijke verhalen moeten, hoe afzichtelijk ook, blijven klinken. Dat houdt ons nu bij de gedachten over het belang van vrijheid en lessen over recht en waarheid. Om dat mogelijk te maken moeten we pal blijven staan voor Vrijheid en hoe zij mogelijk gemaakt is. Vrijheid is door vele eeuwen binnen de westerse democratie een belangrijke waarde gebleken. Maar vrijheid en veiligheid zijn niet vanzelfsprekend en staat altijd onder druk. Dichtbij zien we druk op vrijheden van minderheden: Antisemitisme en racisme drijven groepen in onze samenleving uiteen, terwijl we ons juist zouden moeten richten op verbinding en maatschappelijke vrede.

De sociale en fysieke omgeving helpen daarbij en dat moeten we gebruiken zolang het kan. De generatie die de oorlog heeft meegemaakt en uit eigen ervaring de beklemming van bezetting en overheersing kent, of mensen die elders op de wereld onderdrukking hebben ondervonden; zij weten als geen ander dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Hun verhalen moeten spreken. De waarde van vrijheid uitdragen en overbrengen op volgende generaties, dat is een thema dat ons allemaal nauw aan het hart zou moeten liggen. Maar ook de plekken waar gevochten is voor onze vrijheid moeten we in ons hart sluiten. Een aantal concrete aanbevelingen hoe dit kan:

1. De vele locaties in Gelderland met een bijzonder oorlogsverleden aaneenrijgen als onderdeelvan de liberation route, dat is een concept dat mij aanspreekt.
2. Een vrijheidsmuseum dat het hele verhaal vertelt van oorlog, vrede en vrijheid, van toen naarnu en dat de bestaande site musea in Oosterbeek, Groesbeek en Overloon verbindt en in eenbreder kader plaatst.

Waarom noem ik dit? In de afgelopen jaren heeft de Provincie Gelderland diverse incidentele pogingen ondernomen om het thema bevrijding op de Gelderse politieke agenda te zetten – tot nu toe met weinig succes. Het nationaal Vrijheidsmuseum WO2 in Nijmegen kwam er niet. Gelderland op de kaart zetten als het Nederlandse Normandië ging als een nachtkaars uit. Stichting Versterking Herinnering Wereldoorlog II Gelderland is een stap in de goede richting. Maar continuïteit, consistentie en vasthoudendheid in beleid en structurele financiële ondersteuning ontbreekt. Fragmentarische ondersteuning ontstaat tijdens speciale momenten in het verleden en bij de toekomstige viering van 75 jaar bevrijding. Echter, een consistente en verbindende lijn met een duidelijk beleidskader ontbreekt. Een duidelijk beleidsprogramma vanuit de Provincie Gelderland in samenspraak met de Gelderse oorlogsmusea en met de verschillende Gelderse stichtingen rond bevrijding en vrijheid ontbreekt daardoor ook.

En dan, naast de sociale en fysieke omgeving, het geestelijke aspect: het is dringend nodig dat “Bevrijding & Vrijheid” structureel onderdeel uitmaken van onze Gelderse identiteit. Dat garandeert continuïteit. Dat elke burger zich bewust is van zijn of haar vrijheden en hoe zwaar bevochten die zijn. En ook de vrijheden van de ander. En dat, hoe anders iemand zijn vrijheid ook benut, deze gerespecteerd wordt. Ruimdenkendheid die elke andere vorm van ideevorming bagatelliseert als bekrompen en ouderwets is geen werkelijke ruimdenkendheid. En geslotenheid dat de zin niet zoekt van gemeenschappelijk gesprek ontneemt de eigen vrijheid deelgenoot te zijn van iets groters. Vrijheid is geen vanzelfsprekendheid en kan zo weer teniet worden gedaan. Echte Vrijheid schept altijd, hoe paradoxaal ook, verplichtingen. Met name naar de concrete andere. Vrijheid is niet van één iemand of een groep, maar krijg je continu en geef je ook continu door. Het is een blijvende opdracht voor ons allemaal. Met aandacht elkaars standpunten en verhalen beluisteren, met respect elkaars meningen bevragen, zonder de persoon zijn vrijheid te ontnemen. Juist als die anders denkt dan jezelf. Inperken van vrijheid betekent dat we daar zelf ook de consequenties van moeten ervaren. Daarom is die vrijheid ook zo kostbaar. Vrijheid is van onschatbare waarde. 

Tot slot: Operatie Market Garden was in september 1944 een van de grootste geallieerde operaties van de Tweede Wereldoorlog. Destijds werden 35.000 para’s gedropt, van wie vele het leven lieten. Nog steeds herdenken we na bijna 75 jaar ieder jaar in september de Operatie Market Garden met herdenkingen in onder meer Arnhem, Ede, Driel en Oosterbeek. We zien de afgelopen jaren een toenemende belangstelling om hen die voor onze vrijheid het leven lieten te herdenken, juist ook vanuit jongeren. Aandacht voor de dropping op de heide bij Ede is daarvan een voorbeeld. Ik hoop in deze tekst een idee ‘te hebben gedropt’. En hoewel minder zwaar bevochten, is het absoluut om ook onze vrijheid waar te maken. Zo blijkt, het voortzetten van die Vrijheid lukt alleen maar door te kijken naar dat nooit voltooide verleden, een uitnodiging voor een blijvende opdracht.

Pieter Plug

24 – mei – 2019, Airborne Museum Oosterbeek